Ograniczenia w dostępie do akt zakończonego postępowania przygotowawczego w świetle zmiany procedury karnej

W dniu 22 czerwca 2021 r. weszła w życie nowelizacja procedury karnej, która wprowadziła zmiany m.in. w takich zakresach jak:

  • wstrzymanie przedawnienia karalności czynu
  • przedawnienia wykonania kary w sprawach o przestępstwa i przestępstwa skarbowe
  • nowe składy przy rozpatrywaniu spraw drobnych przez drugą instancję 
  • ograniczenie dostępu do akt zakończonych postępowań.

Wprowadzone zmiany miały przede wszystkim czynić zadość wymogom wynikającym z dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/541 z dnia 15 marca 2017 r. w sprawie zwalczania terroryzmu i zastępującej decyzję ramową Rady 2002/475/WSiSW oraz zmieniającej decyzję Rady 2005/671/WSiSW1, lecz podczas dostosowywania polskiego prawa do regulacji unijnych wprowadzono kilka zmian, które będą odczuwalne nie tylko przez prawników, lecz również przez obywateli

Modyfikacją, nad którą warto się pochylić jest przekształcenie art. 156 Kodeksu postępowania karnego, który dotyczy możliwości udostępniania akt sprawy oraz wykonywania z nich odpisów oraz kserokopii. Dotychczas §5 zd. 1 powyższego przepisu stanowił, że jeżeli nie zachodzi potrzeba zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania lub ochrony ważnego interesu państwa, w toku postępowania przygotowawczego stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta, umożliwia sporządzanie odpisów lub kopii oraz wydaje odpłatnie uwierzytelnione odpisy lub kopie; prawo to przysługuje stronom także po zakończeniu postępowania przygotowawczego.

Zmiana powyższego przepisu polega na wykreśleniu ostatniego fragmentu cytowanego powyżej zdania, odnoszącego się do możliwości wglądu przez strony w akta zakończonego postępowania przygotowawczego. W związku z tym, w przedmiotowym przepisie pojawił się nowy §5b, który stanowi, że powyżej cytowane zdanie stosuje się odpowiednio do udostępnienia akt zakończonego postępowania przygotowawczego. 

Pomimo, że na pierwszy rzut oka w omawianym przepisie w dalszym ciągu znajduje się odniesienie do udostępnienia akt postępowania przygotowawczego po jego zakończeniu, to dokonane wykreślenie oraz dopisanie §5b będzie stanowiło odczuwalną zmianę dla osób chcących uzyskać dostęp do akt sprawy. Na czym więc omawiana modyfikacja polega?

Według autorów projektu nowe rozwiązanie ma na celu jednoznaczne ukształtowanie podstawy do udostępniania akt zakończonych postępowań przygotowawczych, zapewniając możliwość szerokiego udostępnienia materiałów określonej sprawy w przypadkach takie udostępnienie uzasadniających, z drugiej zaś strony gwarantujące ochronę materiałów w sprawach, które pomimo formalnie zapadłej decyzji o zakończeniu postępowania przygotowawczeg,o nie są sprawami zakończonymi w sensie merytorycznym (np. sprawy zakończone umorzeniem z powodu niewykrycia sprawcy przestępstwa albo braku wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie) i mogą zostać podjęte w razie ujawnienia nowych faktów, dowodów lub zaistnienia określonych zdarzeń prawnych. W prezentowanym uzasadnieniu do projektu zmian autorzy wskazują, że uprzednio ukształtowane uregulowanie pozwalało na uzyskanie dostępu do materiałów znajdujących się aktach formalnie zakończonych spraw prowadzonych przez organy ścigania poprzez występowanie z wnioskiem w trybie przewidzianym przepisami ustawy o dostępie do informacji publicznej, zaś nie zawsze ich udostępnianie było poprzedzone analizą co może zostać udostępnione szerszej gronie osób czy też chociażby zanonimizowane. To rzekomo – bowiem nie zostało wsparte żadnymi danymi – służyło do udostępniania informacji niewykrytym sprawcom przestępstw, którzy mogli sprawdzić materiały de facto prowadzone w ich sprawie, a pośrednio służyć miałoby do popełniania przestępstw o charakterze terrorystycznym. Tym samym, zgodnie ze wskazaną tezą, ujawniane były materiały zawierające dane wrażliwe, jak np. opinie biegłych czy też protokoły przesłuchań.

Wydaje się jednak, że ukrytym celem dokonania takiej modyfikacji jest potrzeba uniemożliwienia kontroli społecznej nad postępowaniem przygotowawczym. Taki niepokój został już wskazany w opinii Naczelnej Rady Adwokackiej dołączonej do – jeszcze w tamtym okresie – projektu ustawy, w której wskazano, że zmiana ta może doprowadzić do osłabienia mechanizmów demokratycznych w postępowaniu karnym. Dotychczas bowiem omawiana regulacja wskazywała, że strony posiadają prawo do dostępu do akt po zakończeniu postępowania przygotowawczego. Po wprowadzonych zmianach, z uwagi na odpowiednie stosowanie art. 156 §5 Kodeksu postępowania karnego do udostępniania ww. akt – wydaje się, iż ustawodawca stworzył pole do znacznej arbitralności odpowiednich organów przy wyrażaniu zgody na dostęp do akt w przedmiotowych sprawach. 

Jak wskazuje Helsińska Fundacja Praw Człowieka w opinii z dnia 25 stycznia 2021 r. do poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw zmiana ta uniemożliwi korzystanie z procedury udostępniania akt przewidzianej w ustawie o dostępie do informacji publicznej. Wiąże się to przede wszystkim z tym, że organ nie będzie związany dwutygodniowym terminem na udostępnienie materiałów, zaś kontrola odmowy podlegać będzie prokuratorowi bezpośrednio przełożonemu, a nie sądowi. W ocenie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka rozwiązania Projektu dotyczące dostępu do informacji publicznej pozostają̨ w sprzeczności z przepisami Konstytucji gwarantującymi obywatelowi prawo dostępu do informacji publicznej (art. 61 Konstytucji) oraz prawo do sadu (art. 45 Konstytucji), jak również należy je oceniać krytycznie z punktu widzenia wolności słowa.

Przykładowo: wcześniej prokurator nie mógł odmówić dostępu do akt zakończonego postępowania przygotowawczego powołując się na przesłankę zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, bowiem doprowadziłoby to do sytuacji absurdalnej – kiedy sprawa jest zakończona, lecz ciągle należy zabezpieczyć jej bieg. W chwili obecnej, poprzez odpowiednie stosowanie przepisów – ujęte w art. 156 §5b Kodeksu postępowania karnego – prokurator może odmówić dostępu do akt sprawy, która została umorzona z powodu niewykrycia sprawcy, wskazując jako podstawę swojej decyzji okoliczność, że należy chronić informacje znajdujące się w materiale dowodowym zgromadzonym w aktach sprawy na wypadek ujęcia sprawy w nieustalonej przyszłości. Druga przesłanka umożliwiająca wydanie odmowy w zakresie udostępnianie akt postępowania przygotowanego – nie tylko zakończonego – czyli potrzeba ochrony ważnego interesu państwa stanowi pojęcie niezdefiniowane, zaś jego odpowiednie stosowanie na podstawie art. 156 §5b Kodeksu postępowania karnego pozostawia szerokie pole do stosowania go jako podstawy odmowy dostępu do akt zakończonego postępowania przygotowawczego.

Arbitralność organów ścigania w udostępnianiu akt zakończonego postępowania przygotowawczego będzie odczuwalna nie tylko dla prawników – bowiem ci spotykają się z nią na co dzień przy wnioskach o wgląd w akta postępowań, które są w toku – lecz również przez np. dziennikarzy, organizacje społeczne czy po prostu opinię społeczną, którą będzie chciała np. skonfrontować wydaną decyzję procesową z materiałem dowodowym zebranym w sprawie. Nadużywanie takiego uregulowania może więc doprowadzić do sytuacji, gdy nie sposób będzie skontrolować czy wydana decyzja była decyzją merytoryczną, mającą uzasadnienie w dowodach czy też decyzją błędną, nie znajdującą żadnych podstaw.

Konkludując, wskazać należy, że w efekcie zmiana, która miała służyć lepszej ochronie i regulowaniu dostępu do informacji wrażliwych, może zostać przekształcona w narzędzie prowadzące do nadużyć w zakresie sprawowania kontroli społecznej nad działaniem organów ścigania.

Martyna Sepko, Adwokat w Kancelarii Ungier Gliniewicz i Wspólnicy

Niniejszy artykuł nie stanowi porady prawnej. W przypadku wątpliwości co do swoich uprawnień lub co do dalszego postępowania pamiętaj, że warto skonsultować się z zawodowym prawnikiem. Zapraszamy do kontaktu pod adresem email: biuro@ugwalert.pl